سیدمحمدامین درخشانی

سیدجلال‌الدین‌آشتیانی متفکری با رویکرد صدرایی و عرفانی و دارای ذهنی نقاد است. نقد جلوه‌گاه مرزهای اندیشه‌ها است. انتقادات آشتیانی دارای وسعتی است که از مخالفان تا سرآمدان فلسفه و عرفان را شامل می‌شود. او متکلمان، عرفا، فلاسفه مشائی، اشراقی و حتی صدرایی را نقد کرده است. در این رساله با روش تحلیلی-توصیفی به دنبال ارائه دیدگاهی جامع از اندیشه‌های آشتیانی بوده‌ایم، به این منظور انتقادات او را در سرتاسر ابواب فلسفه و عرفان، مطمح نظر قرار داده‌ایم و مبانی‌ای را که این انتقادات بر آن استوار است، بررسی نموده‌ایم. مباحث رساله، ذیل سه عنوان وجودشناسی، جهان‌شناسی و انسان‌شناسی طرح شده است. از باب نمونه او هم ادله عرفا در وحدت وجود را نقد می‌کند و هم از مدعای وحدت وجود دفاع می‌کند، هم ادله عرفا بر صادر اول بودنِ وجود منبسط را نقد می‌کند، هم از صادر اول بودن وجود منبسط دفاع می‌کند. همچنین او برخی از صدرائیون را که منکر تشکیک ماهوی هستند نقد می‌کند و تشکیک در ماهیت را به تشکیک در وجود ارجاع می‌دهد. او هم نظر برخی از متکلمین و تفکیکیان مبنی بر مادی بودن نفس را مورد نقد قرار می‌دهد، هم نظر برخی از فیلسوفان مبنی بر مجرد محض بودن نفس را نقد ‌می‌کند و برای نفس دو ساحت روحانی و جسمانی قائل می‌شود. آشتیانی هم نقدهای جلوه بر برهان تضایف را مخدوش می‌داند، هم خودش این برهان را از جهتی دیگر نقد می‌کند. او عمدتا با مبانی صدرایی و عرفانی و گاه با مبانی مشائی و دینی به نقد دیگران پرداخته است. آشتیانی به جهت تکیه به نگاه صدرایی با دو چالش روبرو است: اول اینکه نتواند تقریر صحیح و همدلانه‌ای از نظری که نقد کرده است ارائه دهد، دوم اینکه روبنای نظر دیگران را صرفا با تکیه به مبانی صدرائی مورد انتقاد قرار دهد. آشتیانی در اکثر موارد از این چالش‌ها سربلند بیرون آمده است.