ارمین صدفیان

برقراری ارتباط با دیگران از نیازهای ذاتی و فطری انسان‌هاست و از آن‌جا که انسان‌ها به لحاظ زبانی، قومی، نژادی، فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی دارای تفاوت‌های عمیقی هستند، تنها راه برقراری ارتباط سالم و فارغ از ستیزه‌جویی، وجود مدارای اجتماعی بین ایشان است. به عبارت دیگر مدارا، عنصر ضروری برای فرهنگ دموکراتیک و شهروندی و مفهومی کلیدی در سیاست اجتماعی به شمار می‌رود که بدون آن، زندگی جمعی در جوامع چندفرهنگی دشوار و پرهزینه خواهد بود. محقق در این پژوهش از روش تحلیل محتوای کیفی (جهت‌دار) به منظور تجزیه و تحلیل داده‌ها بهره برده است. درواقع، برای دست‌یابی به داده‌های مرتبط با مفهوم مدارای اجتماعی در اندیش? حافظ، پژوهشگر با استناد به دیوان اشعار و همچنین شروح معتبر و متعددی که در این زمینه به رشت? تحریر درآمده‌اند توانست به رویکرد و تصویری جامع از این مفهوم در اندیش? حافظ دست پیدا کند. از جانب دیگر، پژوهشگر با رجوع به صاحب‌نظران و اندیشمندان در حوزه‌های مختلف علوم انسانی و انجام مصاحبه با آن‌ها توانست چشم‌انداز بدیعی را در ارتباط با مفهوم مدارای اجتماعی و تسامح به تصویر بکشد. محقق در این پژوهش به این نتیجه دست یافت که مفهوم مدارای اجتماعی عنصری است که وجود آن در هر جامعه‌ای و در هر زمانی حس می‌شود. در صورت فقدان چنین مفاهیمی، انسان‌ها آن طور که باید نمی‌توانند به زندگی خود ادامه دهند زیرا که کشمکش و درگیری با یکدیگر به مهم‌ترین مسأله و دغدغ? آنان مبدل می‌گردد. بنابراین، از این جهت است که هم در اندیش? حافظ و هم از نظر اندیشمندان و متخصصان در حوزه‌های مختلف علوم انسانی مدارا را به مثاب? شاه کلیدی در نظر می‌گیرند که نهادینه شدن آن در جامعه می‌تواند به رفع مسائل و مشکلات جامعه کمک کند. توصیه به مدارا و همزیستی مسالمت‌آمیز در شرایطی که بی عدالتی و نابرابری حکم‌فرما باشد کارساز نیست. در جوامع امروز در کنار برابری در استفاده از فرصت‌ها، تحقق حقوق شهروندی، اخلاق مداری، رنگ باختن خودخواهی‌ها و مدارا پیشگی از اهمیت زیادی برخوردار است و می‌توان گفت مدارای اجتماعی با عدالت اجتماعی تعریف می‌شود. زمانی که عدالت اجتماعی در جامعه وجود نداشته باشد و افراد از شرایط برابر برای رسیدن به اهداف و خواسته‌های مورد قبول جامعه برخوردار نباشند دچار احساس یأس و ناامیدی از ارزش‌های موجود می‌شوند که این موضوع سبب می‌گردد تا شبک? تعاملات و همبستگی و اعتماد فرد به ارزش‌های مورد وفاق جامعه کاهش یابد. نتیج? چنین شرایطی ایجاد نوعی احساس خشم از بی‌عدالتی‌های موجود و ایجاد مرزهای ذهنی میان فرد با سایرینی می‌شود که آن‌ها را در موقعیت‌هایی برتر از خود می‌بیند و این موضوع سبب می‌گردد تا اقدام به جداسازی خود با دیگران کند و در نتیجه پیوندهای اجتماعی که سبب مدارا در جامعه می‌گردد کاهش می‌یابند. لذا به نظر می‌رسد امروز ما در ایران در شرایطی به سر می‌بریم که متأسفانه برخلاف مشی تاریخی و تمدنی ما، میزان مدارای اجتماعی به دلایل مختلف تقلیل یافته و جامعه ما را در شرایط آسیب قرار داده است. امروزه به نظر می‌رسد ما در شرایط ستیز اجتماعی قرار داریم و نه مدارای اجتماعی. هم‌مکانی گروه‌های مختلف قومی، مذهبی، پایگاهی، فرهنگی و اجتماعی، فقدان عدالت اجتماعی در توزیع منابع ارزشمند، تمامیت‌خواهی گروه‌های اجتماعی، ایدئولوژیک شدن منافع گروهی و عدم تسامح افراد و گروه‌های اجتماعی در برابر اعتقادات، باورها، گرایش‌ها و انتظارات یکدیگر شرایط نامساعدی را در عرص? عمومی فراهم کرده است. در چنین شرایطی، بزرگانی لازمند تا با اجرای عدالت اجتماعی در توزیع منابع جامعه و دعوت افراد و گروه‌ها به رجوع به اصول و ارزش‌های مشترک عام از یک سو و تسامح نسبت به یکدیگر در امور خاص از سوی دیگر، زمین? گسترش مدارای اجتماعی را در جامعه فراهم کنند.