لیلا مشایخی

امروزه تامین منابع آب شیرین پایدار به یک مشکل در بسیاری از کشورهای جهان تبدیل شده است. افزایش جمعیت و صنعتی شدن جهان از یک سو و از سوی دیگر تغییرات در میزان گرمایش دمای کره زمین که سبب افزایش خشک‌سالی، طوفان و سیل‌ در اقصی نقاط جهان شده است   به مشکلات مربوط به کمبود آب دامن می‌زنند.

افزایش بحران آب در سطح جهان عواقب خطرناکی به همراه خواهد داشت. اگر دولت‌ها اقدامات مدیریتی و حفاظت شده‌ای را برای حفظ منابع موجود آب و همین‌طور حفاظت از محیط‌زیست انجام ندهند این مسئله می‌تواند به بزرگ‌ترین بحران بشری در سال‌های پیش‌ رو تبدیل شود. این مشکل تا جایی جدی است که برخی بر این باورند که در آینده نه چندان دور یک جنگ جهانی بر سر منابع آب به وقوع خواهد پیوست.

کمبود میزان دسترسی به آب به این معنی است که شهروندان، کارخانه‌ها و مزارع به مقدار محدودی از آب وابسته‌اند و حتی کوچک‌ترین تغییر در عرضه آب می‌تواند به زندگی و فعالیت آنها آسیب وارد کند. این مسئله حتی می‌تواند امنیت ملی و رشد اقتصادی را نیز تهدید کنند، به ویژه اگر کشوری برنامه‌های مناسبی برای مدیریت آب نداشته باشد.

اختلال و سوء مدیریت در سراسر چرخه آب، باعث تضعیف پیشرفت در همه مسائل مهم جهانی، از سلامت تا گرسنگی، برابری تا اشتغال آفرینی، آموزش و پرورش تا صنعت و بلایا تا صلح می‌شود. در حال حاضر در سراسر جهان، میلیاردها نفر و تعداد بی‌شماری از مدارس، مشاغل، مراکز بهداشتی، مزارع و کارخانه‌ها به دلیل اینکه حقوق انسانی آنها در مورد آب و فاضلاب هنوز برآورده نشده است، ضعیف نگه داشته شده‌اند.

بنا به برآوردهای بین المللی کشورهای در حال توسعه باید به‌طور متوسط چهار برابر سریع‌تر از وضع کنونی شان کار کنند تا بتوانند در مدار توسعه‌یافتگی قرار بگیرند. اما این وضعیتی نیست که دولت‌ها بتوانند به‌تنهایی آن را حل و فصل کنند. محدودیت منابع آب همه را تحت تأثیر قرار می‌دهد، بنابراین همگان باید در این زمینه کاری انجام دهند.

کشور ما ایران در کمربند بیابانی و نیمه بیابانی کره زمین قرار دارد؛ از ویژگی‌های این منطقه محدودیت منابع آب سطحی، تبخیر بالا، وابستگی به منابع آب زیرزمینی و نیز بارندگی کم است. به طوری که میانگین بارندگی در کشور ما تقریباً یک‌سوم میانگین جهانی است. هم‌چنین این میزان از بارندگی نیز توزیع یکسانی در سراسر کشور نداشته و در برخی مناطق بسیار کمتر از این مقدار است. لازم به ذکر است که طی سالیان اخیر، مسئله گرمایش جهانی و تغییر اقلیم نیز بر گسترش تنش‌های آبی در ایران افزوده است.

هم‌چنین به دلیل عدم توجه کافی به ارزش این منابع، در جای‌جای کشور شاهد آلوده شدن همین منابع اندک توسط فاضلاب‌های صنعتی، زه‌آب‌های کشاورزی و نیز ورود فاضلاب‌های شهری به آب‌های سطحی هستیم. از طرف دیگر به دنبال استحصال بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی و کاهش مقدار آنها، روز به روز شاهد بالا رفتن غلظت املاح و شور شدگی این منابع ارزش‌مند هستیم. این‌ها همه حکایت از آن دارد که بیان ارزش این منبع حیاتی برای همه، کاملاً ضروری است.

۱-۲ بیان مسئله

در جهان معاصر که عصر ارتباطات نام گرفته، برخورداری از قدرت رسانه و بهره‌مندی از تکنیک‌هایی برای اقناع مخاطبان و شکل‌دهی به انگاره‌های ذهنی آنان یکی از ابزارهای ضروری برای دولت‌ها در جهت اعمال حاکمیت خود به شمار می رود.

فراوانی جمعیت، تمرکز گروه‌های وسیع انسانی در شهرهای بزرگ، شرایط خاص تمدن صنعتی و پیچیدگی وضع زندگی اجتماعی، تغیرات اقلیمی، وابستگی‌ها و همبستگی‌های ملی و بین‌المللی، ناامنی و بحران‌ها، تحول نظام‌های سیاسی و اجتماعی و... همه از جمله عواملی هستند که روز به روز نیاز انسان را به آگاهی از تمام حوادث و وقایع جاری محیط زندگی بیشتر می‌کند، تا جایی که پیشرفت وسایل ارتباط جمعی و توسعه اقتصادی و اجتماعی و تحکیم مبانی دموکراسی و تفاهم بین‌المللی لازم و ملزوم یکدیگر شده‌اند.

موضوع آب و مدیریت آن در سطح کلان، یکی از موضوعاتی است که این روزها با توجه به اقلیم خاص ایران و قرار گرفتن در یک منطقه کم بارش، گرم و نیمه خشک کره زمین به مسئله تبدیل شده است.

  تغییرات اقلیمی، دور از دسترس بودن آب، سیل، شور شدن یا آلودگی آب و .... نه تنها مسائل فنی بلکه مسائل حاکمیتی هستند. بیشتر چالش‌های آب از مرزهای اداری دولت ها فراتر می‌روند و طیف گسترده‌ای از بازیگران را در تصمیم‌گیری شامل می‌شوند: شهروندان، سازمان‌های غیردولتی، دانشمندان، کسب و کارهای دولت‌ها، سازمان‌های فراملی همگی در مورد مدیریت منابع آب حرفی برای گفتن دارند. ارزش‌ها و منافع متضاد بین بازیگران، رژیم‌های سازمانی متفاوت و رقیب و چارچوب‌های نظارتی، تحولات اقتصادی- اجتماعی فعلی و آتی و فشارهای تغییرات آب و هوایی، تنها نمونه کوچکی از بی‌شمار عواملی هستند که حاکمیت آب را پیچیده می‌کنند.