عبدالعظیم رفیعی کشتلی

راجع­به مقوله زیبایی شناسی و فلسفه هنر در غرب کوشش و پژوهش­های متعددی صورت گرفته است اما نکته­ای که حائز اهمیت است وقتی به پژوهش­ها و تحقیقاتی که در ایران در راستای فلسفه اسلامی انجام شده ­است می­نگریم، با وجود فرهنگ و سنتی درخشان و پیشینه خاص، به­نظر می­رسد این کوشش­ها بیشتر در جهت علوم انسانی و در رشته­هایی مانند فلسفه، فلسفه و کلام و عرفان اسلامی خلاصه شده است؛ همچنین مباحثی که مورد مطالعه و تحقیق بوده است اکثرا ذیل موضوعاتی نظیر خیال در جریان فلسفه و حکمت اسلامی انجام شده است.   
از دیرباز موضوع زیبایی و هنر مورد توجه و التفات بوده است؛ وقتی به آراء فیلسوفان یونان باستان در این باب می­نگریم، ذیل مباحث هستی شناسی و معرفت شناسی این مقولات را ملاحظه می­کنیم. اما دغدغه­ای که در این پژوهش مطرح است، تبیین نظریات و بیانات و تعابیر ویژه در زیبایی شناسی و فلسفه هنر اسلامی که نمایندگان برجسته­ای نظیر فارابی و سهروردی دارد است. ما در این پژوهش به آراء فارابی، فارابی و شیخ شهید، سهروردی رجوع می­کنیم؛ ضمن این­که می­دانیم ایشان راجع­به مقولات زیبایی و هنر مستقلا و در ذیل موضوعی خاص بحث نکردند، می­کوشیم تا آراء ایشان را در لا به لای آثارشان مورد مداقه قرار دهیم و شاکله اصلی نظریاتشان را دریابیم.   
در این پژوهش سعی شده است تا ذیل موضوعاتی نظیر هستی شناسی، معرفت­شناسی و قوای ادراکی (با توجه ویژه به عنصر پراهمیت خیال) که طبیعتا مبانی فلسفی فارابی و سهروردی را شکل می­دهند، زیبایی شناسی را تبیین نمائیم. نکته قابل توجه در این خصوص این است که زیبایی حقیقتی عینی و مقارن با عالمی که با آن سر و کار داریم است. وقتی به آراء فارابی در این خصوص می­نگریم، زیبایی حقیقتی عینی و آفاقی­ست و در دو تعریف تقریبا مشابه وی زیبایی، شکوه و زینت در موجودات پدید آمدن وجود برترشان و کمال غایی­شان است. بنابراین دو عنصر وجود برتر برای موجودات - که مثلا صدای خوش بلبل باشد - و همچنین کمالات نهایی (به معنای حد اعلی) برای هریک از انواع مخلوقات مد نظر است؛ چراکه اگر این کمالات حاصل شود زیبایی نیز ایجاد می­گردد. همچنین وقتی در آراء سهروردی تعمق کنیم، زیبایی از منظر وی یا حُسن دارای حقیقتی قدسی و روحانی است که با همان ماهیت ملکوتی­اش به عالم محسوسات آمده و در این عالم متجلی شده است. سهروردی زیبایی­های محسوس را تماما آماج و نشانه­هایی از زیبایی­های معقول و عوالم بالاتر می­داند. بنابراین زیبایی از منظر هر دو فیلسوف به زیبایی و جمال باری تعالی که منشاء زیبایی­ست، ختم می­گردد.  
در موضوعات هنر نیز فارابی و سهروردی به­طور مستقل بحثی نکردند با این حال اگر آراء­شان را مورد التفات قرار دهیم، نظریات بدیعی حاصل می­شود. طبق نظرگاه فارابی هنر دارای مولفه­هایی نظیر محاکات و تخییل، احساسات و عواطف (خصوصا درونی)، زیبایی -که موضوع پژوهش است-، البته خصوصا زیبایی معقول و لذت است؛ البته لذت معقول و درونی، بیشتر مد نظر است. وقتی چنین مولفه­هایی توسط هنرمند گرد هم آیند مسلما آن غایت هنر که نزد فارابی سعادت است حاصل می­گردد. هنر طبق نظرگاه سهروردی نیز خلق آثار هنری زیبا با مشاهده و کشف و شهود در عالم رخ می­دهد. آن­چه لازم است تا اثرهنری در هنر اشراقی خلق شود، قوه خیال خلاق هنرمند است. بدین ترتیب هنر اشراقی هیچ­گاه بدون کشف و شهود و تزکیه نفس حاصل نمی­گردد؛ چراکه هنرمند از این مسیر به عالم خیال راه می­یابد و آن صور خیالی را در نفس خویش حفظ و نگهداری، و در عالم محسوسات خلق و متجلی می­نماید تا هرچه بیشتر به حق تعالی تقرب یابد.

کلیدواژه­ها: زیبایی، زیبایی شناسی، جمال، حسن، هنر، فلسفه هنر، خیال، محاکات، سعادت، فارابی، سهروردی.