طراحی، نقد و پیاده‌سازی بلاک‌چین بدون حضور فعال علوم انسانی، نه‌تنها ناقص بلکه خطرناک است

به گزارش روابط عمومی، نخستین کنفرانس بین‌المللی دی‌بلاک 2025، با همکاری دانشگاه علامه طباطبائی و با حضور جمعی از مقامات دولتی، پژوهشگران، متخصصان فناوری و نمایندگان کشورهای مختلف، امروز پنجشنبه (15 آبان ماه 1404) در مرکز همایش‌های بین‌المللی صدا و سیما آغاز به کار کرد. این رویداد با محوریت «فناوری بلاک‌چین و اقتصاد دیجیتال» به بررسی ابعاد علمی، اقتصادی و سیاست‌گذاری این فناوری در سطح ملی و بین‌المللی اختصاص دارد.

دکتر محمدامین زارعی، دبیر علمی همایش و رئیس پژوهشکده فرهنگ و ارتباطات دانشگاه علامه طباطبائی، به بررسی دو تحول بنیادین دهه اخیر در جهان پرداخت و گفت: هوش‌مصنوعی اکنون در اولویت دولت‌ها، دانشگاه‌ها و شرکت‌های فناوری قرار دارد ولی بلاک‌چین هنوز در حاشیه توجه سیاست‌گذاران و نهادهای علمی قرار دارد و حتی بعضی وقت‌ها آن را عنوان تهدید قلمداد می‌کنند. تحولات در دو حوزه هوش مصنوعی و فناوری بلاک‌چین، مسیر تمدن آینده بشر را رقم می‌زنند.

وی با تأکید بر تفاوت ماهیتی این دو فناوری تصریح کرد: «هوش مصنوعی در مسیر تمرکز، کنترل و پیش‌بینی‌پذیری حرکت می‌کند، در حالی که بلاک‌چین بر توزیع، شفافیت و آزادی تأکید دارد». اگر هوش مصنوعی ابزاری برای کنترل هوشمند باشد، بلاک‌چین ابزاری برای آزادی هوشمند است و می‌تواند ساختارهای قدرت و تصمیم‌گیری را از تمرکز به مشارکت عمومی سوق دهد. 

دکتر زارعی در معرفی این فناوری گفت: بلاک‌چین فناوری ثبت غیرمتمرکز و توزیع‌شده است که می‌تواند بدون نیاز به نهاد مرکزی، تراکنش‌ها و داده‌ها را در بستری شفاف، تغییرناپذیر و قابل ردگیری ثبت کند؛ به همین دلیل حکومت‌ها و ساختارهای سنتی قدرت، بلاک‌چین را بیشتر تهدیدی برای نظم نهادی و مالی خود می‌بینند تا ابزاری برای توسعه. در صورتی بلاک‌چین دشمن دولت‌ها نیست؛ بلکه می‌تواند یار نظام‌های شفاف، پاسخ‌گو و مشارکتی باشد. این فناوری، زیرساخت آینده‌ای است که در آن داده، مالکیت، رأی و هویت، به شهروندان بازمی‌گردد و اعتماد از انحصار به اشتراک درمی‌آید.

رئیس پژوهشکده فرهنگ و ارتباطات دانشگاه علامه طباطبائی گفت: فناوری بلاک‌چین نه‌تنها ابزاری فناورانه، بلکه یک پارادایم فکری و نهادی است که مدل‌های سنتی اعتماد، مالکیت، کنترل و هماهنگی را به چالش می‌کشد و بازتعریف می‌کند. برگزاری این کنفرانس بین‌المللی فرصتی است تا دانشگاه، صنعت و دولت در کنار هم، درباره آینده‌ای امن‌تر، شفاف‌تر و عادلانه‌تر گفت‌وگو کنند که در آن، بلاک‌چین، نه تهدید، بلکه افق نوین تحول تمدنی تلقی می‌شود.

وی کاهش هزینه‌های تراکنشی، شفاف‌سازی زنجیره تأمین، حفاظت از اصالت محصولات و امکان تأمین مالی مشارکتی برای استارتاپ‌ها و شرکت‌های کوچک را به عنوان فواید و کاربردهای عملی این فناوری در حوزه‌های گوناگون برشمرد و گفت: در محور حقوق و اقتصاد نیز، این فناوری ابزار ثبت غیرقابل جعل برای قراردادها، املاک، گواهی‌نامه‌ها، حقوق فکری و سوابق مالی فراهم می‌کند و می‌تواند در مبارزه با فساد، فرار مالیاتی و ناکارآمدی اداری نقش‌آفرین باشد. همچنین بلاک‌چین در محور مهندسی و فناوری نیز، بستر طراحی سامانه‌هایی برای رأی‌گیری الکترونیک، سلامت دیجیتال، انرژی توزیع‌شده و مدیریت هوشمند داده‌های شهری را فراهم می‌سازد.

دکتر زارعی در بخش دیگری از سخنان خود، به چالش‌های مختلف این فناوری اشاره کرد و گفت: «در حوزه سیاست‌گذاری عمومی، ما هنوز چهارچوب‌های روشن و بومی‌شده‌ای برای تنظیم و نظارت بر فناوری‌های غیرمتمرکز، از جمله بلاک‌چین، نداریم. خلأ سیاستی، ناهماهنگی نهادی و ابهام در مسئولیت‌پذیری از چالش‌های جدی در مسیر اجرای گسترده بلاک‌چین است. همچنین در عرصه قانون‌گذاری، مسائل پیچیده‌ای چون اعتبار حقوقی قراردادهای هوشمند، مسئولیت کیفری در شبکه‌های غیرمتمرکز، مالکیت داده‌های زنجیره‌ای و حقوق دیجیتال کاربران مطرح است؛ مسائلی که پاسخ به آن‌ها نیازمند بازنگری در مفاهیم بنیادین فقهی و حقوقی است.

وی افزود: در زمینه اقتصاد سیاسی، بلاک‌چین، ساختارهای رسمی و غیررسمی قدرت را متأثر می‌سازد. در نبود مدل‌های اقتصادی بومی، ممکن است تمرکززدایی فناورانه، منجر به تمرکز اقتصادی غیرشفاف در ساختارهای فراملی شود. در جامعه‌شناسی فناوری نیز، میزان پذیرش اجتماعی بلاک‌چین، عدالت دیجیتال، شکاف‌های فناورانه و اثرات آن بر سرمایه اجتماعی، موضوعاتی‌ هستند که بدون بررسی فرهنگی و بوم‌شناختی، ممکن است به مقاومت یا طرد اجتماعی منجر شوند.

دبیر علمی همایش گفت: در حوزه رسانه و ارتباطات نیز، بلاک‌چین می‌تواند نظام مالکیت فکری و توزیع محتوا را متحول کند اما این تحول نیازمند طراحی الگوهایی است که حقوق هنرمندان، تولیدکنندگان و ناشران را تضمین و هم‌زمان از آزادی بیان و اصالت اطلاعات صیانت کند.

وی تاکید کرد: چالش‌های اصلی بلاک‌چین از جنس علوم انسانی هستند نه فناوری. در واقع، هر فناوری، وقتی‌ وارد بسترهای انسانی و نهادی می‌شود، با پرسش‌هایی بنیادی مواجه می‌شود؛ پرسش‌هایی که پاسخ به آن‌ها نه از دل الگوریتم، بلکه از دل تحلیل‌های علوم انسانی و اجتماعی برمی‌آید. به عبارت دقیق‌تر طراحی، نقد و پیاده‌سازی فناوری‌هایی مانند بلاک‌چین، بدون حضور فعال علوم انسانی، نه‌تنها ناقص، بلکه خطرناک است.

دکتر زارعی در ادامه گفت: دانشگاه علامه طباطبائی با برخورداری از ظرفیت‌های علمی در حوزه‌های حقوق فناوری، اقتصاد سیاسی، فلسفه علم، ارتباطات، جامعه‌شناسی تحول و حکمرانی عمومی، آماده است راهکارهایی کاربردی، مسئله‌محور و قابل اجرا در حوزه بلاک‌چین برای نظام حاکمیت کشور ارائه کند. 

وی عنوان کرد: دادن مسئولیت دبیرخانه علمی این همایش به دانشگاه علامه طباطبائی، به عنوان بزرگ‌ترین و تخصصی‌ترین نهاد دانشگاهی در علوم انسانی و اجتماعی در کشور، یک تصمیم صرفاً اجرایی نبوده، بلکه انتخابی مبتنی بر یک فلسفه علمی و مأموریتی ملی است.

دبیر علمی همایش بین‌المللی دی بلاک در پایان با تاکید بر ضرورت ایجاد مسیرهای دائمی گفت‌وگو بین دانشگاه، صنعت، جامعه و دولت گفت: این همایش، آغاز مسیری است که باید به همکاری مستمر میان دانشگاه، دولت، صنعت و جامعه منتهی شود. بنابراین از همه پژوهشگران، اندیشمندان، مسئولان و تصمیم‌سازان دعوت می‌کنیم تا با بهره‌گیری از ظرفیت این همایش، با راه‌اندازی دبیرخانه دائمی این همایش، گفتمانی عمیق، منسجم و آینده‌نگر درباره نسبت فناوری و علوم انسانی در ایران معاصر را پایه‌گذاری کنیم.