چهارمین همایش علوم انسانی قرآن بنیان با رویکرد نقد نظریات رایج علوم انسانی

به گزارش روابط عمومی، چهارمین همایش علوم انسانی قرآن بنیان با رویکرد نقد قرآنی نظریه‌های رایج در علوم انسانی با موضوع نقد نظریات رایج در علوم انسانی با حضور استادان، پژوهشگران و صاحب‌نظران علوم قرآنی و انسانی، به کوشش دانشکده الهیات دانشگاه علامه‌طباطبائی در پردیس مرکزی این دانشگاه برگزار شد.
حجت‌الاسلام حمیدرضا بصیری، دبیر همایش در ابتدا به تشریح گفتمان علوم انسانی از منظر قرآن پرداخت و گفت: جامعه علمی می‌داند که چندین سال است این گفتمان در فضا‌های علمی با عنوان تحول علوم انسانی غالب شده است. مبانی علوم انسانی ما مبانی غربی است، مبانی سکولاریسم است، مبانی‌ای است که مبتنی بر هستی‌شناسی و معرفت‌شناسی‌هایی است که خارج از معارف اعتقادی، دینی و حتی بومی ما است؛ بنابراین این امر باید تحول پیدا کند، البته بتدریج و همچنین با استفاده از دانش‌هایی که در غرب به وجود آمده است. این تحول در علوم انسانی شامل چهار بخش اسلامی شدن، بومی شدن، کارآمدی و روزآمدی است.

وی افزود: سه دوره این همایش تا به حال برگزار شده است که در این سه دوره به طور عمده درباره مبانی و ریشه‌های علوم انسانی قرآن بنیان یعنی چیستی، چرایی و چگونگی تحول علوم انسانی قرآن‌بنیان صحبت شده است. یک نوبت نیز درباره لوازم، روش‌ها و شاخص‌های این تحول بوده است و در این همایش ما به نقد نظریات رایج در حوزه‌های مختلف دانش‌ها و علوم انسانی رسیده‌ایم.
دکتر شجاع احمدوند، سرپرست دانشگاه علامه‌طباطبائی در این همایش با بیان اینکه استادان دانشکده الهیات و معارف اسلامی همیشه در تحولات علمی نقش بی بدیلی را ایفا کرده‌اند، گفت: قرآن کریم کتاب بی‌مانند خداوند است که بر پیامبر خاتم نازل شد و چراغ راه انسانیت تا روز قیامت خواهد بود. این کتاب مقدس هم چارچوبی برای زندگی فردی و هم ضوابط و مقرراتی برای زندگی جمعی ارائه کرده است.
وی اظهار کرد: تحولات سیاسی، اجتماعی و علمی از سویی و ظهور مکاتب اخلاقی، فلسفی، اجتماعی، اقتصادی و رشد روزافزون علوم به ویژه علوم انسانی و اجتماعی از سوی دیگر، موجب شده تا نگاه‌های پرسش‌آمیزی به سوی قرآن دوخته شود. اندیشمندان مسلمان برای شناخت، الگوگیری و پیروی از این کتاب و شرق‌شناسان و غیر مسلمانان به ویژه یهودیان و مسیحیان برای پژوهش، مقایسه و چه بسا تنقیض در قرآن تامل کرده‌اند.
دکتر احمدوند ادامه داد: این پرسش که قرآن در مقابل زندگی فردی و ارتباط با خدا، در عرصه زندگی اجتماعی چه مسیری را پیش روی انسان قرار داده است؟ از مهمترین پرسش‌های این متفکران بوده است. طرح چنین پرسشی در قرن اخیر به دو دلیل، بیشتر از گذشته اهمیت پیدا کرده است.

وی افزود: دلیل نخست گسترش علوم جدید و ضرورت پرداختن به این علوم از منظری دینی، الهیاتی و قرآنی است. به طور مثال امروز هوش مصنوعی بسیاری از عرصه‌های زندگی را در نوردیده و کارهایی می‌کند که پیش از این مغز انسان متولی انجام آن بوده است. این تحول پای اخلاق را به میان می‌کشد. آیا انجام امور انسانی که مستلزم حس و معنا است توسط ماشین و هوش مصنوعی که فاقد این احساسات است، اخلاق را به حاشیه نمی‌راند؟ بنابراین، متفکر قرآنی باید در باب وضعیت اخلاق در این عصر بیندیشد و با تامل در قرآن، نظریه اخلاقی این تحول فناورانه را ارائه دهد.
سرپرست دانشگاه علامه‌طباطبائی گفت: دومین دلیل، حضور پررنگ‌تر دین در عرصه عمومی و سیاسی و ظهور رخدادهایی مانند انقلاب اسلامی که نظامی بر پایه مبانی قرآنی تاسیس کرده نیز قرآن پژوهان را به سمت تدوین مبانی قرآن بنیان حکمرانی اسلامی هدایت کرده است. نحوه تعامل حکومت قرآن‌پایه با شهروندان، اندیشمندان، مخالفان، گروه‌های مختلف اجتماعی، نوع نگاه آن به رفاه و اقتصاد جامعه، تعامل در مناسبات بین‌المللی، نقش مردم در حکومت، نهاد دولت و سایر نهادها، پرسش‌هایی است که در پرتو حضور اسلام در عرصه عمومی مجال طرح و بحث پیدا کرده است.
وی ادامه داد: در پرتو این دو تحول مهم، بنده فکر می‌کنم که در رسالت اصلی دانشگاه‌های علوم انسانی و در راس آن‌ها دانشگاه علامه‌طباطبائی، تبیین وضعیت انسان در فضای این دو تحول جهانی است. بنابراین این دانشگاه باید بکوشد تا به دور از نگاه‌های تبلیغاتی و رویکردهای اپوزیسیونی به ترسیم ابعاد و مختصات حکمرانی مطلوب در جهت حل چالش‌های پیش روی جامعه امروز بپردازد. در چنین بستری است که حل مسائل مردم و کمک به حکمرانی به سان موتور حرکت دانشگاه اهمیت پیدا خواهد کرد.
دکتر احمدوند عنوان کرد: به نظر بنده رشته علوم قرآنی در این مقطع می‌تواند رسالت خود را ارائه سبک مطلوب حکمرانی بر اساس آموزه‌های قرآنی تعریف کند؛ همچنان که سایر رشته‌های علوم انسانی و اجتماعی نیز از زاویه دید خود می‌توانند نقش غایت گذارانه خود را ایفا کنند و کمک به مدیریت امور عمومی و ترسیم حکمرانی مطلوب یا چگونکی حل مسائل کلان جامعه را سرلوح برنامه‌های خود قرار دهند. تردید ندارم که دانشمندان و قرآن‌پژوهان شایسته این دانشگاه نقش خود را در این دوران به خوبی ایفا خواهند کرد. 
حجت‌الاسلام والمسلمین صادق اکبری اقدم، مسئول نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه نیز گفت: همه ما به میزان انس و الفت با قرآن و اهل بیت (ع)، می‌توانیم در محیط اجتماعی و خانواده اثرگذار باشیم. 

وی بیان کرد: مقام معظم رهبری تعبیری در خصوص علوم انسانی دارند و فرموده‌اند: ما تا چه زمانی باید مصرف کننده باشیم و از ترجمه‌ها استفاده کنیم؟ ما باید به جایی برسیم که بتوانیم علم تولید کنیم؛ باید به مبانی معرفتی نیز توجه کنیم. بنا بر این تعبیر، نقد علوم انسانی بر اساس قرآن باید در تمام دانشکده‌ها اتفاق بیفتد. به طور مثال در حوزه اقتصاد ده‌ها نظریه وجود دارد که هر دوره تغییر می‌کند. بنابراین باید مکاتب علمی را نقد کرد و مهم‌ترین نقدها باید در دانشگاه علامه‌طباطبائی انجام شود.
دکتر ابوالقاسم فاتحی، رئیس بسیج اساتید دانشگاه علامه‌طباطبائی نیز با بیان اینکه بنیان علوم انسانی، قرآن است، افزود: نخستین آیه‌ای که نازل شد درباره علم بود. جدایی ناپذیری علم، قرآن و عقل بدیهی است. فهم قرآن به عنوان نخستین و مهم‌ترین منبع که خطاناپذیر است بسیار مهم است. 
وی ادامه داد: استفاده از قرآن در علوم انسانی و اجتماعی و تولید نظام‌های معرفتی بسیار مهم است. وحی سقف عقل را بر می‌دارد و فهم وحی نیز بدون عقل امکان‌پذیر نیست که به طور قطع خود عقل نیز نسبی است. در علوم انسانی بحث پیچیده‌تر و سخت‌تر از علوم طبیعی است. قرآن عقل و علم را پرواز می‌دهد.

دکتر فاتحی اظهار کرد: قرآن معدن است و باید خط تولید آن را اصلاح کنیم. باید ببینیم با کدام الگوی علوم اجتماعی می‌توان به حکمرانی کمک کرد. اینجا بحث تحول علوم انسانی مطرح می‌شود. علوم انسانی و اجتماعی نمی‌توانند از تحول جدا شوند اما باید جامع‌نگر و نیازمحور باشد. بر اساس گفته علامه طباطبایی، نود درصد بحث‌های ما، مابعد اجتماعیه است که باید به یک حقیقت محض ارجاع پیدا کنند که آن حقیقت محض قرآن است.

دکتر ابراهیم برزگر، استاد گروه علوم سیاسی  دانشگاه علامه طباطبایی نیز در ادامه همایش درخصوص مقاله خود مبنی بر نقد نظریه‌های انتخاب عقلانی با گزاره‌های قرآنی اظهار کرد: می‌خواهیم نظریه‌ها را با نگاه به قرآن، نقد کنیم. یکی از مراحل چرخه تولید علم، نقد کردن است. نظریه انتخاب عقلانی یکی از پرکاربردترین‌ها نظریه‌ها در تمامی رشته‌های علوم انسانی است. این نظریه حاصل نقدی بر پوزیتیویسم و تجربه‌گرایی و یک نوع رفتارگرایی پیشرفته است. 

وی با بیان اینکه با این پیش فرض که آدم‌ها عاقل هستند، می‌توانیم راه‌های کنش‌های احتمالی‌ آن‌ها را پیش‌بینی کنیم، افزود: پیامدهای ناخواسته عقلانیت تک مولفه بسیار است که منتهی به رفتار سیاسی و اجتماعی می‌شود. در عقلانیت استراتژیک، پیامدهای محاسبه شده مدنظر قرار می گیرد. این موارد را با دو گزاره هستی‌شناسی و معرفت‌شناسی که بنیان‌های تمام نظریه‌ها است، نقد می‌کنیم. رهیافت‌های انتخاب عقلانی در خیلی موارد با قرآن یکی است. در سراسر قرآن از اینکه انسان رویکرد تجارت و تأمین سود خود را اولویت قرار می‌دهد، صحبت شده است.
دکتر برزگر گفت: در معرفت‌شناسی ممکن است پدیده‌ها را همانطور که هستند ادراک نکنیم. نقطه ایده‌آل معرفت‌شناسی این است که پدیده‌ها را همانگونه که هستند بتوانیم بشناسیم اما این اتفاق رخ نمی‌دهد. گاهی معرفت وارونه است و چیز خوب را بد ادراک می‌کنیم و گاهی شکاف بین این موارد زیاد است.
وی با بیان اینکه معرفت بشر معرفتی منفعل است، بیان کرد: دانسته‌های ما قطره‌ای در برابر ندانستن‌های بسیار ما است. معرفت انسان همیشه متاخر است و این را قرآن همیشه یادآوری می‌کند.
حجت‌الاسلام والمسلمین دکتر حسام‌الدین خلعتبری رئیس دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه علامه‌طباطبائی نیز در بخش دیگری از این همایش درباره علوم اجتماعی و انسانی و مبنای آن صحبت کرد. وی با اشاره به اینکه علوم انسانی کار هدایت و راهنمایی انسان را بر عهده دارد، افزود: اگر نگاه دقیقی به علم بیندازیم، متوجه خواهیم شد که علم بدون پایه وجود ندارد.

وی در ادامه گفت: برنامه‌ راهبردی دانشگاه در حوزه‌ پژو‌هش‌ها، همایش چالش‌های جهان اسلام که به بررسی علمی و راهبردی برای غلبه بر چالش‌های موجود می‌پردازد، گروه پژوهشی مطالعات میان رشته‌ای قرآن کریم که با دانشکده‌های دیگر مرتبط است و همایشی که اکنون در حال برگزاری است از جمله فعالیت‌های دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه علامه‌طباطبائی در راستای ایجاد تحول است.