علوم انسانی قرآن‌بنیان منجر به زایش علمی و ایجاد حوزه‌های جدید تفکر می‌شود

به گزارش روابط عمومی، دکتر عبدالله معتمدی، رئیس دانشگاه علامه طباطبائی، در این همایش گفت: رسیدن به علوم انسانی قرآن بنیان کار دشواری است و باید مسیری طولانی در این جهت طی شود. علوم انسانی امروز نقاط ضعف و قوتی دارد. نقطه قوتش این است که تنومند است و ریشه در تاریخ چند صد ساله غرب دارد، عقیم نیست و مرتب زایش دارد. علوم انسانی در غرب در پاسخ به اقتضائات اجتماعی آنجا شکل گرفته و متناسب با مسائل آنجا و در چارچوب سیستماتیک حرکت کرده و دارای منطق و استدلال است.

وی افزود: علوم انسانی غربی دارای نقطه ضعف‌هایی است که یکی از آن ضعف ها به دلیل وارداتی بودن است. این علوم در غرب شکل گرفته و با بستر فرهنگی ایران و به طور کلی جوامع غیرغربی بیگانه است و امروزه تمام گرایش ها و تحقیقات علمی، عمومی بودن علوم غربی را زیر سؤال برده‌اند، به همین دلیل از علوم انسانی قرآن‌بنیان صحبت می‌‌کنیم.

دکتر معتمدی ادامه داد: مشکل دیگر علوم انسانی غربی این است که مبتنی بر مبانی معرفتی و جهان‌بینی مادی‌گرایانه است و بر اساس همین مبانی معرفتی است که دیدگاه‌های پوزیتیویستی مطرح می‌‌شود و در این رویکرد، انسان هم مانند سایر پدیده‌های دیگر همانند اشیاء قابل مطالعه قلمداد می‌شود. بر اساس این دیدگاه، اصلی‌ترین راهکار نیز راهکارهای آزمایشی است که شاید بخشی از مشکل را حل می کند اما مشکلات دیگری را ایجاد می‌کند. رویکردهای تفسیری که در غرب ایجاد شد نیز همچنان با محدودیت مواجه هستند و این نقطه ضعفی برای علوم غربی است.

وی بیان کرد: مشکل دیگر این است که علوم غربی به دلیل خاستگاهی که دارند با جوامع دیگر بیگانه هستند و در نتیجه اثربخشی آنها در جوامع دیگر پائین می‌‌آید و ترویج آنها منجر به نوعی از خودبیگانگی و اختلال در هویت ملی جوامع غیر غربی می‌شود. همچنین ایراد دیگر این است که این علوم فاقد جامعیت نسبت به انسان هستند و ساحت‌های مختلف انسان را مد نظر قرار نداده‌اند.

رئیس دانشگاه علامه طباطبائی با بیان اینکه یکی دیگر از عیوب علوم انسانی غربی، خُردنگری‌های افراطی است، افزود: این علوم ساحت‌های مختلفی از انسان را بدون توجه گذاشته‌اند. برای مثال درباره غیب یا نقش خداوند در افعال و رفتار انسان‌ها اظهارنظری نکرده‌اند بنابراین خود را از یک بخش معرفتی محروم کرده‌اند. اگر بخواهیم به علوم انسانی قرآن‌بنیان برسیم باید خصوصیاتی را برای آن مد نظر قرار دهیم. یکی از نگاه‌هایی که باید در علوم انسانی قرآن بنیان وجود داشته باشد جامعیت در ساحت‌ها است که در اندیشه غربی مورد توجه قرار نگرفته است. نکته خیلی مهم ابتنای علوم انسانی قرآنی بر اساس مبانی هستی‌شناسی و معرفت‌شناسی است که از قرآن گرفته می شود.

وی در پایان سخنان خود گفت: یکی دیگر از نتایج علوم انسانی قرآن بنیان، گسترش، برجسته کردن و ظهور عقل است که علوم انسانی غربی از آن غفلت کرده است. اقتضای دیگر علوم انسانی قرآن بنیان این است که یک منظومه و هندسه رفتاری جامعی را از انسان داشته و ارتباط انسان با خداوند و دیگران را بر اساس علوم انسانی قرآن بنیان تعریف کنیم تا از مزایای آن بهره‌مند شویم. همچنین علوم انسانی قرآن‌بنیان به ما کمک می‌کند بر اساس معارف اسلامی، زایش علمی داشته و حوزه‌های جدید تفکر را ایجاد کنیم.

حجت‌الاسلام والمسلمین صادق اکبری‌اقدم، رئیس نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه علامه طباطبائی، در ادامه این همایش گفت: توجه به ظرفیت فکری علامه طباطبائی در این همایش جای تقدیر دارد چراکه شخصیت‌هایی که آثار ارزشمندی را در عرصه دینی و بشری بر جای گذاشته‌اند باید مورد توجه باشند. در جامعه اسلامی افرادی همانند ابن سینا، ملاصدرا و علامه طباطبائی حرف‌های جدی داشته‌اند که می‌تواند منشأ تحول در علوم انسانی باشد. در همه آثار و سخنان علامه طباطبائی، نگاه قرآنی وجود دارد که باید بیشتر به آن توجه کرد.

وی عنوان کرد: دانشگاه علامه طباطبائی باید به اندیشه‌های اسلامی تکیه کند چراکه در شرایط کنونی بسیاری از دانشجویان ما اندیشمندان غربی را به خوبی می‌شناسند اما آَشنایی چندانی با اندیشمندان اسلامی ندارند. بنابراین باید افرادی همانند علامه طباطبائی، شهید مطهری، حضرت امام خمینی(ره) و مقام معظم رهبری باید بیشتر مورد توجه دانشگاه علامه طباطبائی قرار گرفته و به دانشجویان معرفی شوند چون دریای عظیمی از معارف علوم انسانی دارند.

حجت‌الاسلام والمسلمین اکبری‌اقدم افزود: رهبر معظم انقلاب می‌فرمایند مسئله قرآن و مرجعیت آن و رجوع به قرآن در مسائل گوناگون فکری، عملی، سیاسی و حکومتی بسیار مهم است و ما در این زمینه‌ها کم‌کاری داریم. ایشان بر مرجعیت قرآن تاکید دارند و از سوی دیگر می‌فرمایند علوم انسانی اسلامی باید مورد بحث و نظر قرار گیرد چراکه ما در زمینه فلسفه و ادبیات حرف داریم و باید آن را به جامعه عرضه کنیم.

وی تاکید کرد: ضعف‌هایی در نگاه‌های پوزیتیویستی، داروینیستی و لیبرالیستی وجود دارد بنابراین ضرورت دارد مبانی قرآنی در علوم انسانی مورد توجه قرار گیرد و این امر از مسئولیت‌های مهم دانشگاه علامه طباطبائی است. باید به لحاظ فردی، تشکیلاتی و سیستمی و از همه مهم‌تر به لحاظ نگاه جهادی در جهت تبیین آماده باشیم تا بتوانیم تبیین درستی از علوم انسانی اسلامی ارائه دهیم.

در ادامه حجت‌الاسلام والمسلمین حمیدرضا بصیری، دبیر سومین همایش علوم انسانی قرآن‌بنیان در سخنانی گفت: این همایش دبیرخانه دائمی در دانشگاه علامه طباطبائی پیدا کرده و قرار است همایش به صورت دو سالانه و در هر نوبت با محورهای خاصی برگزار شود. در این نوبت متمرکز بر مبانی و آرای علامه طباطبائی هستیم. هدف ما از برگزاری این همایش توجه به محور وحدت برای اسلامی سازی علوم انسانی است. این محور وحدت، قرآن کریم است، همانگونه که رهبر فرزانه انقلاب نیز فرمودند: «علوم انسانی ما باید قرآن بنیان باشد.»

وی اظهار کرد: برای تحول علوم انسانی در مراحل مختلف باید چهار شاخص اسلامی‌سازی، بومی‌سازی، کارآمدی و روزآمدی مورد توجه قرار گیرد. در شاخص اسلامی‌سازی که این همایش می‌خواهد به سهم خود قدمی برای آن بردارد اولین سؤال این است؛ منبعی که همه دانشمندان علوم اسلامی باید بر آن اتفاق نظر داشته و تحول را بر اساس آن مبنا دنبال کنند چیست؟ به طور مسلم آن منبع قرآن است.

حجت‌الاسلام والمسلمین بصیری اعلام کرد: تاکنون شش جلد کتاب از همایش‌های قبلی منتشر شده است و کتاب مربوط به این همایش نیز منتشر خواهد شد. در همایش نخست محور ما «چیستی، چرایی و چگونگی علوم انسانی قرآن بنیان» و محور دومین همایش «لوازم و شاخص‌های علوم انسانی قرآن بنیان» بود.

وی درباره اقدامات علامه طباطبائی در عرصه علوم انسانی گفت: بیشتر صاحب­نظران معتقدند توفیقاتی که علامه در زمینه علوم اجتماعی به ویژه در تفسیر المیزان و اصول فلسفه و روش رئالیسم به معنای امروزی داشت، بی‌نظیر است باید توجه داشت که موفقیت های علامه طباطبائی در این عرصه در شرایطی بود که وضعیت زندگی ایشان و وضعیت کلی فضاهای علمی و حوزوی دچار فقر و تنگدستی بود. همچنین ایشان در فضای سیاسی و اجتماعی که آمادگی لازم برای چنین ادبیاتی وجود نداشته است، این موفقیت ها را به دست آوردند.

دبیر سومین همایش علوم انسانی قرآن‌بنیان گفت: برخی نباید دنبال این باشند که روش تحقیق علامه طباطبائی یا مسئله‌شناسی ایشان چگونه بوده است؟ استادان و دانشجویان قرآنی و مخاطبان باید توجه داشته باشند، رمز موفقیت علامه، مسئله انس با قرآن است و این یادگار بزرگی است که برای ما گذاشته است چراکه نمی‌توانیم در زمینه علوم انسانی قرآن بنیان کار کنیم اما انس با قرآن نداشته باشیم.

در بخش دیگری از این همایش حجت‌الاسلام والمسلمین حسام‌الدین خلعتبری، رئیس دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه علامه طباطبائی نیز در سخنانی گفت: از دیدگاه قرآن، علم حقیقتی است که از وجود پاک انسان می‌جوشد بنابراین مرکز تمام صفات حسنه باید پاک باشد در غیر این‌صورت علم نافع ایجاد نمی‌شود و انسان به کمال نمی‌رسد. آن چیزی که علامه طباطبائی به عنوان مفسر قرآن به دنبال آن است همین نکته مهم است که خود را پاک کند. ما نیازمند تحولات درونی هستیم همانگونه که تحول در درون علامه طباطبائی ایجاد شد و توانست کارهای بزرگی به انجام برساند. ما نیازمند اندیشمندانی خالص هستیم که برای خدا کار کنند و در این راستا باید بررسی کنیم که دانشگاه چگونه می‌‌تواند چنین افرادی را تربیت کند.

وی ادامه داد: هر کاری که علامه طباطبائی انجام داد از جمله تفسیر قرآن، مبنای تحولی داشت. ایشان زمان را به خوبی درک کرده بود و به همین علت توانست با اندیشه‌هایی که ارائه داد نقش موثری هم در انقلاب اسلامی ایجاد کند. کتاب‌های مختلفی همانند «نهایة الحکمه» و «بدایة الحکمة» و «اصول فلسفه و روش رئالیسم» دارند که پایه‌های محکم فلسفی دارد و افرادی همانند مرحوم شهید مطهری، شهید بهشتی، علامه مصباح یزدی و آیت‌الله جوادی آملی در این بستر رشد کرده‌اند.

حجت‌الاسلام والمسلمین خلعتبری تأکید کرد: ما باید به آینده فکر کنیم. امروز بنایی را می‌‌سازیم که در فرداها از آن استفاده خواهیم کرد و یکی از کارها برگزاری چنین همایش‌هایی با مبنای قرآن است که اگر اندیشمندان ما به خطاناپذیری آن ایمان داشته باشند آنگاه آثار وجودی این کتاب، همه جهان را روشن خواهد کرد.

دکتر ابوالقاسم فاتحی، مسئول پژوهشکده تحول در علوم انسانی دانشگاه علامه طباطبائی نیز در این همایش گفت: حاصل تجربه زیسته و دانش ما از قرآن این است که قرآن کلامی است که می‌خواهد انسان را در مسیر عالم های پنج‌گانه شامل عالم الست، بطن، دنیا، برزخ و آخرت، هدایت کند و در مسیر رشد قرار دهد چراکه قرآن کریم، نخستین و مهم‌ترین منبع تحول و انسان نیز نخستین سوژه است که می‌خواهد در مسیر معاد قرار گیرد. دانشگاه‌ها و حوزه‌های علمیه می‌‌خواهند دانش‌های جدید تولید کنند و به اتفاق هم به علوم انسانی مبنامند برسند. منظور از مبنامندی هم بنا شدن مبانی هستی‌شناسی و معرفت‌شناسیِ قرآن بنیان است.

وی ادامه داد: در این جهت نیازمند توجه به چند نکته هستیم یکی اینکه باید در تولید اندیشه‌های اجتماعی، سیاسی و فرهنگی قرآن‌محور دیرینه شناسی کرده و به تاریخ اندیشه‌سازی در غرب و اسلام توجه کنیم. اگر می‌خواهیم با جهان مواجهه منطقی داشته باشیم شرط اول این است که زبان آنها را بدانیم. این همان کاری است که بزرگانی همچون فارابی و علامه طباطبائی انجام داده اند تا مشخص کنند کجا باید غرب را بپذیریم، کجا باید نقد کنیم و کجا باید به دنبال تأسیس علوم جدید باشیم. بنابراین باید غرب‌‌‌‌شناسی را از ابعاد علمی و فلسفی مورد توجه قرار دهیم.

دکتر فاتحی یادآور شد: مسئله دیگر این است که علاوه بر شناخت غرب باید تولید علمی هم داشته باشیم. البته در اینجا نمی‌خواهیم چرخ را دوباره اختراع کنیم بلکه این چرخ باید متناسب با محیط بومی ما بازنمایی شود چراکه اگر این اتفاق رخ ندهد و چرخ علمی غرب را در ریل خودمان قرار دهیم به تولید علم نمی‌رسیم. بنابراین برای تولید علوم انسانی قرآن‌بنیان باید میراث گذشته خود و میراث پانصد سال اخیر غرب و مسائل خود را به خوبی بشناسیم.