بیست و یکمین کارگاه آموزشی استاندارد توصیف و دسترسی به منبع (آردی‌اِی) برگزار شد

بیست و یکمین کارگاه آموزشی استاندارد توصیف و دسترسی به منبع (آردی‌اِی) توسط کارگروه مشترک پیاده‌سازی استاندارد آردی‌اِی در کتابخانه‌های دانشگاه‌های علامه طباطبائی و شهید بهشتی با تدریس دکتر سید مهدی طاهری رئیس کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه علامه طباطبائی، به صورت مجازی برگزار شد. در این کارگاه به ادامه موضوع "همخوان‌سازی استاندارد آردی‌اِی با مدل مرجع مفهومی ال‌آر‌اِم" پرداخته شد.

در این کارگاه آموزشی که با شرکت اعضای کارگروه، دانشجویان و علاقمندان حوزه سازماندهی دانش برگزار شد، دکتر طاهری در ابتدای جلسه، به دلیل حضور نخستین بار برخی شرکت‌کنندگان، انواع استانداردها و سیر تحول آنها در حوزه سازماندهی و نیز فرایند مدیریت اطلاعات و دانش را به صورت اجمالی معرفی نمود و در ادامه مباحث مرتبط با همخوانی استاندارد آردی‌ا‌ِی با مدل مفهومی ال‌آر‌اِم، به توضیح و تبیین وجوه تمایز و ارتباط موجودیت نام‌نما (Nomen) با دیگر موجودیت‌ها نظیر موجودیت عامل (Agent)، و همخوانی دامنه پوششی این موجودیت با دیگر موجودیت‌ها در استانداردهای پیشین نسبت به استانداردهای ال‌آر‌اِم، آردی‌اِی، Schema.orgو BIBFRAMEپرداخت.

وی اظهار داشت: پیش‌نویس آردی‌ا‌ِی در سال 2013و ویرایش اول این استاندارد در سال 2015 منتشر شد. تا این زمان آردی‌ا‌ِی منطبق بر الگوهای خانواده اف‌آر بود. در سال 2017 الگوی مفهومی جدیدی با ادغام و یکپارچه‌سازی مدل‌های خانواده اف‌آر و با تمرکز بیشتر بر رویکرد کاربرمدار به نام ال‌آر‌اِم ظهور و خانواده اف‌آر از کتابخانه‌ها و جامعه علم اطلاعات خداحافظی کردند. بدیهی است، تمامی استانداردها، روندها، پروتکل‌ها و ابزارهای حوزه کتابشناختی و بخشی از بافت میراث فرهنگی باید از ال‌آر‌اِمبه عنوان مدل مرجع مفهومی پیروی کنند. ال‌آر‌اِمبرای افزایش کاربردپذیری خود در بافت کتابخانه، موزه و آرشیو سعی بر همخوانی با دیگر مدل‌ مفهومی این حوزه یعنی سیداک (CIDOC-CRM) دارد. همچنین در الگوی ال‌آر‌اِم،به هم‌راستایی با تحولات حوزه وب اقبال ویژه بوده است. یکی از مهمترین تحولاتی که در ال‌آر‌اِم نسبت به الگوی پیشین صورت گرفته، موجودیت نام‌نما (Nomen) است. سال 2017 که ال‌آر‌اِماز سمت ایفلا تدوین و معرفی شد، بر روی تمامی استانداردهای این حوزه اثر گذاشت. یکی از این استانداردها آردی‌ا‌ِی بود. آردی‌ا‌ِی که با همخوانی قواعد فهرست نویسی انگلو‑امریکن و مدل‌های مفهومی خانواده اف‌آر ایجاد شده بود، شروع به همخوان‌سازی خود با مدل مفهومی جدید و تغییرات آن نمود.کمیته راهبری آردی‌ا‌ِی (RSC) با رصد تغییرات و تحولات ال‌آر‌اِم، اقدامات این استاندارد در جهت همخوان‌سازی با ال‌آر‌اِمرا معرفی می‌کند.

دکتر طاهری در ادامه بیان کرد: کتابخانه به عنوان یک سیستم اطلاعاتی، شامل نرم افزار، سخت افزار، شبکه، کتابداران، کاربران نهایی، روندها، آیین‌نامه‌ها، دستورالعمل‌ها و سیاست‌هاست که فرایند مدیریت اطلاعات و دانش درآن صورت می‌گیرد. این فرایند در کتابخانه شامل سه فرایند فرعی فراهم‌آوری (مجموعه‌سازی)، سازماندهی و پردازش و اشاعه و بازیابی اطلاعات و دانش است. تمامی فعالیت‌هایی که در بافت کتابخانه (library community)انجام می‌شود، زیر مجموعه یکی از این سه فرایند به شمار می‌آید. هر کدام از این سه فرایند اصلی خود دارای مراحل متفاوتی هستند، مثلا فراهم‌آوری که شامل گام‌هایی چون نیازسنجی، شناسائی منابع مرتبط، ارزیابی، انتخاب، سفارش و تهیه است، نقطه آغاز فرایند مدیریت اطلاعات و دانش در کتابخانه است. اما مهمترین وجه تمایز کتابخانه از دیگر سیستم‌های اطلاعاتی، ارزش افزوده‌ای است که "سازماندهی و پردازش" به آن افزوده است. محصول فرایند"سازماندهی و پردازش" (شامل فهرست نویسی، نمایه‌سازی و چکیده‌نویسی، و رده‌بندی) فراداده است. به عبارتی هدف و نتیجه فرایند "سازماندهی و پردازش" تعیین و تهیه ارزش‌های صفات موجودیت‌های بافت کتابخانه‌ای در قالب پروفایل‌های کتابشناختی یا فراداده‌ای (پیشینه‌های کتابشناختی یا فراداده‌ای) است.

رئیس کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه علامه طباطبائی در ادامه به معرفی اجمالی استانداردهای حوزه سازماندهی دانش پرداخت و بیان نمود: افزون بر الگوهای مفهومی، این حوزه دارای 4 نوع (گروه) استاندارد است. استانداردهای فراداده‌ای که مجموعه‌ای از عناصر (صفات) به هم مرتبط ‌اند و برای توصیف انواع موجودیت‌های داده‌ای عالم هستی طراحی شده‌اند. مثلا، برای موجودیت داده‌ای "کتاب"، عنوان، پدیدآورنده، ناشر، محل نشر، تاریخ نشر و جز آن، صفات (ویژگی‌های و روابطی) هستند که توسط استانداردهای فراداده‌ای برای توصیف کتاب مد نظر قرار می‌گیرند. از جمله استانداردهای فراداده‌ای پیشتر توسعه یافته می‌توان بهMETS ، MODS، DCMIو MARCاشاره نمود. BIBFRAMEو Schema.orgنیز از زمره استانداردهای فراداده‌ای جدیدی به شمار می‌روند که در بستر نحوی معنایی و مدل داده‌ای فراداده‌ای (Metadata data model) آردی اف (RDF) پیاده‌سازی شده‌اند. در شکل 1 برخی از صفات یا عناصری که برای توصیف موجودیت کتاب در استاندارد Schema.orgدر نظر گرفته شده، نشان داده شده است:

شکل 1. برخی از صفات فرانمای توصیف موجودیت کتاب

دکتر طاهری ادامه داد: گروه دیگر، استانداردهای محتوایی‌ هستند که تعیین‌کننده محتوا و ارزش عناصر یا صفات، و شیوه‌های ثبت این ارزش‌ها هستند. به عبارتی پاسخ پرسش "چه درج شود؟" و "چگونه درج گردد؟" را می‌توان در استانداردهای محتوایی مانند آردی‌ا‌ِی، ایزو 25964، قواعد فهرستنویسی انگلو-امریکن یافت. عنوان نمونه، بر اساس قواعد انگلو-امریکن نام پدیدآورنده اصلی در باید فیلد سرشناسه به شکل مقلوب (زین‌العابدینی، محسن، 1354) درج شود. مهم‌ترین استاندارد محتوایی در بافت کتابخانه‌ای، به دلیل جامعیت و روزآمدیش، استاندارد آردی‌ا‌ِی است. استانداردهای قالب‌بندی (formatting) یا بستر نحوی (syntax) صفات و ارز‌ش‌های موجودیت‌های داده‌ای که توسط دو نوع استاندارد پیشین (فراداده‌ای و محتوایی) تعیین می‌شود را ماشین‌خوان و ماشین‌فهم می‌نمایند. برای انتقال (بازنمون) صفات و ارز‌ش‌های موجودیت‌ها به ماشین و تسهیل درک آنها توسط ماشین، بسترهای نحوی چون HTML، XML، JSON-LD، RDFaو موارد دیگر گسترش یافته‌اند. نمونه‌ای از یک پروفایل کتابشناختی مبتنی بر استاندارد چهارچوب کتابشناختی (بیب‌فریم) در قالب بستر نحوی آردی‌اف در شکل 2 به نمایش داده شده است:

شکل 2. پروفایل کتابشناختی مربوط به یک کتاب و موجودیت‌های مرتبط با آن در قالب آردی‌اف

و گروه چهارم استانداردها، استانداردهای میان کنش‌پذیری یا تبادل داده‌ها مانند پروتکل‌های گردآوری فراداده‌ها (OAI-PMH) و زد 39.50 هستند که امکان انتقال پروفایل‌های فراداده‌ای تولید شده بر پایه سه گروه استاندارد پیشین را میان سیستم‌های اطلاعاتی گوناگون فراهم می‌نمایند.

سپس دکتر طاهری به موجودیت نام‌نما در ال‌آر‌اِمپرداخت و گفت: ال‌آر‌اِم ساختار داده‌ای رابطه‌ای ارتقاء‌یافته (enhanced relational data structure) دارد. این الگوی مفهومی با تبدیل بیشتر صفاتِ ویژگی (attribute property) متعلق به موجودیت‌ها به صفات رابطه‌ای (relationship property)، خود را به الگوی شئ-گرا نزدیک کرده است. اما هنوز برای ویژگی‌هایی چون اندازه (extent) در بر گیرنده تعداد صفحات، مشخصات ظاهری و نظیر آنها، موجودیتی مستقل برای تبدیل به صفات رابطه‌ای تعریف نکرده است. در بافت میراث فرهنگی، سیداک الگوی کاملا شئ-گرا است. چرا که تمامی صفات در آن به شکل رابطه‌ای هستند. ال‌آر‌اِم یازده موجودیت دارد (شکل4). یکی از موجودیت‌های جدیدی که در الگوهای خانواده اف‌آر وجود نداشت و به ال‌آر‌اِم افزوده شده است، موجودیت نام‌نما است. نام‌نما مربوط به نام‌ها، القاب و جز آنها است. همه نام‌ها و القاب نظیر نام و القاب اشخاص، سازمان‌ها، کتاب‌ها، شناسگرها و مانند آنها، از مصادیق موجودیت نام‌نما قلمداد می‌شوند. نام‌نما مجموعه‌ای از حروف، نشانه‌ها و اعداد است، که به شکل رشته نام‌نما (Nomen string)یا نشانگر‌های بین‌المللی منبع (IRI) به موجودیت‌های گوناگون اختصاص داده شده و آن موجودیت‌ها را قابل شناسایی و بازیابی می‌کند. مثلا رشته حروف "مهدی"،نام من است و من از طریق آن در میان موجودیت‌های انسانی مشابه خودم قابل شناسایی هستم. نام‌نما در ال‌آر‌اِم یک موجودیت مستقل از موجودیت‌های عامل، وِمی (WEMI) و جز آنها است.

شکل 3. نمای سلسله مراتبی موجودیت‌های یازده‌گانه ال‌آر‌ام

دکتر طاهری در ادامه بیان کرد: در استاندارد مارک 21، انواع داده‌ها در بافت کتابشناختی به 6 قالب داده‌ای تقسیم می‌شوند: قالب‌های کتابشناختی (Bibliographic)، مستند (Authority)، موجودی (Holding)، رده‌بندی (Classification)، اطلاعات جامعه (Community information) و ترجمه‌ها (Translations). برای توصیف موجودیت‌هایی مثل شخص و تنالگان در مارک، از قالب مستند نام اشخاص و تنالگان‌ها استفاده می‌شود. به عبارت دیگر، قالب جداگانه‌ای برای توصیف شخص و تنالگان به منزله موجودیت‌های مستقلی که خود دارای صفت نام هستند، وجود ندارد. توصیف نام‌ها در قالب داده‌های مستند به ایجاد یکدستی و انسجام (کنترل مستندات) برای توصیف یک نام یا عنوان با شکل‌های مختلف می‌انجامد، اما تمرکز این قالب فقط بر روی نام و عنوان دیگر موجودیت‌ها است، و در استاندارد مارک، همانند موجودیت‌های وِمی (WEMI)، موجودیت‌هایی چون عامل، مکان و شیء عالی (به مثابه موضوع) دارای ماهیت مستقل نیستند، و فقط برخی از صفات آنها به اشتباه و بدون تمایز در قالب داده‌های مستند نام‌ها توصیف می‌گردند. در حالی که در ال‌آر‌ام که بازنمون موجودیت‌ها بافت کتابشناختی و کمینه صفات آنها است، نام‌نما موجودیتی مستقل و دارای شأن یکسان با دیگر موجودیت‌ها بوده، و تمامی نام‌ها، القاب و عناوین دیگر موجودیت‌ها را در بر می‌گیرد. بنابراین در طراحی و پیاده‌سازی استانداردهای بافت کتابشناختی، این مسئله مهم باید کاملاً مورد توجه قرار گیرد. بدین صورت که همه پروفایل‌های (پیشینه‌های) مستند که در بایگانی‌های یا پایگاه‌ها ذخیره شده‌اند، مصادیق موجودیت نام‌نما محسوب می‌گردند. بر این اساس، باید در طراحی سیستم‌های کتابشناختی جدید، با اقبال به این مهم، برای موجودیت‌های چون عامل، مکان و جز آنها، پایگاه‌های مجزایی طراحی شود. و این منوط است به ایجاد فرانماها، رهنمودها و دستورالعمل‌ها، و ویژگی‌ها و روابطی مجزا در استانداردهای حوزه سازماندهی دانش برای موجودیت‌هایی چون شخص و تنالگان. شکل‌های 4، 5 و 6 ذیل، به درستی تفاوت موجودیت نام‌نما که تا کنون در قالب داده‌های مستند مبتنی بر خانواده استانداردهای مارک بازنمون می‌شدند را با موجودیت‌های شخص و تنالگان (از موجودیت عامل) که در استانداردهای فراداده‌ای جدید دارای فرانماهای جداگانه و مستقل برای توصیف هستند، نشان می‌دهند:

شکل 4. فهرست بخشی از فیلدهای مربوط به مستند نام شخص در مارک ایران

شکل 5. بخشی از صفات مربوط به فرانمای موجودیت شخص در استاندارد فراداده‌ای schema.org

شکل 6. بخشی از صفات مربوط به فرانمای موجودیت سازمان (نوعی تنالگان) در استاندارد فراداده‌ای schema.org

دکتر طاهری در پایان افزود: بنابراین باید در سیستم‌های نرم‌افزاری جدید، بایگان‌ها و پایگاه‌های مستقلی برای موجودیت‌های زیر مجموعه عامل (Agent)، مکان (Place) و همانند آنها ایجاد، و افزون بر نام، دیگر صفات شخص قابلیت توصیف و بازنمون یابد. برای مثال، نام تنها یکی از صفات یک شخص است که در پایگاه مستندات توصیف می‌شود. دیگر صفات آن موجودیت نیز باید در قالب یا فرانمایی مجزا توصیف شود. اگر چه در ال‌آر‌اِم کمینه صفات (ویژگی‌ها و روابط) برای هر یک از موجودیت‌ها آمده است، اما استانداردهای فراداده‌ای نظیر بیب‌فریم (BIBFRAME)و فرانمای تولید داده‌های ساختارمند (Schema.org) این کمینه‌ها را بسط داده، و صفات متعددی به آنها افزوده‌اند.

لازم به ذکر است، فایل دیداری کارگاه از طریق صفحه وب کارگروه برای علاقمندان حوزه سازماندهی در دسترس  است.